MIZO SAKHUA Vrs CHRISTIANNITY

      He kan thupuia ‘Mizo Sakhua’ tih i han chhiara i rilrua lo lang hmasa ber chu “Keini Mizote hian tun hma khan Ramhuai biak tih mai loh chu eng sakhua vak nge maw kan neih le ?” tiin i ngaihtuah a ni mai thei e. Chutia Ramhuai be thin hnama i lo inngai palh a nih vaih chuan i hnamah i chiang lo a, i bo thui tawh hle tih inhria ang che.

       Kan pi pu-te khan Ramhuai an be lo a, siamtu Pathian nung kaihhruainaa khawsa thin an ni zawkin, chu an Pathian chu ‘Chung Khuanu’ tiin an lam thin a. Eng natna  emaw an tawrh erawh chuan Ramhuai hnathawha an ngaih avangin an lak ata kiang turin Pathian hming chhalin hnawh chhuah/um bo dan kawng an lo dap ve mai thin a ni zawk. Eng pawh ni se, tunah hi chuan zaa za Kristian rama inchhal hial kan lo nih tak si avangin Kristianna hian engti ang chiahin nge kan hnam nun a lo khawih tih hi i han chhut phawt teh ang.

        Sawi tam vak pawh ngai loin Kristiante thurin chu Bible thu a ni a. Adama bawhchhiatna avanga mi zawng zawng Pathian nena inzawm thei tawh lo kan nih hnuah Isua tlanna azara amah(Isua) chu Lal leh chhandamtua pawm a, Tuiah leh Thlaraua piangtharte chauh lo chu Pathian nen inrem thei tawh reng reng lo, Hremhmun/Meidil-a kal tur vek nia inzirtirna hi a ni ber a. He Theology hi kan ramah pawh kum za chuang zen zawn kan lo inziritr tawhin zaa za Kristianah kan lo inchhal ta hial a. Tichuan, kan piangthar sup sup a, a thente phei chu vawi sawm chuang piangthar nawn tawhte pawh kan ni hial awm e. Chuvangin, kan ram chu ‘Mi piangtharte ram’ tih hial tur ni awm tak a ni. Mahse, thil mak deuh mai chu India ram state zinga entawn tlak ber ni awm tak si a corrupt berte zinga chhiar tel kan ni ta hial zawk a. Kan thenawm ram thenkhatte phei chuan ‘Rukru hnam’ ang hialah min ngai tate pawh hi thil mak a ni hran lo. Enge a chhan kan tih chuan, mahni sakhua (indigenious faith) hlamchhiaha hnam dang sakhua kan vawn taknain a rah chhuah a ni. Sakhuana leh hnam culture a kal kawp loh chuan ram leh hnam a ding chhuak thei lo niin mi thil chik mite chuan an ngai a ni. Kristianna hian kan culture a kalh tlat avangin kan nun a siam tha lo ni satliah mai loin Kristianna hian kan hnam nun a siam chhe vek zawk a ni.

        Kristian Theology hi Romei emaw, Chhimbal emaw ang a ni a. A thu chuan mawi tak, tha tak; mahse, a taka chang hlei thei lo hi a ni deuh ber mai. Romei leh Chhimbal-te pawh hi ralkhat atang chuan a mawi hle; mahse, a hmunah va kal ila a mawina hmuh tur lo awm leh chuang si lo ang hian mi tu pawh eng anga inti piangthar pawh ni mah se a pianpui zia bak a pel thei tak tak lo tih hi thu dik awm sa a ni. Nungchang tha lo thlak erawh hi chu eng engte emaw vang pawhin thil awm thei chu a ni teh meuh mai. Dik tak chuan kan rama mi nun beidawng kan tihte hi Bible-in a hnawlte nia an inngaih thin vang a ni tlangpui klan ti thei ang. A chhan chu hremhmun kal an hlau a, piangthar hlen thei tak takin an inhre thin bawk si lo. Chu vanga khawlo taka nun hman phah thinte pawh an tam awm e.

        Tin, Bible thu hi belh chian dawl lo(confussion) a tam hle. Hei vang hian Kristiante zingah pawh kohhran(denomination) tam tak a awm phah reng a. Chu bakah, Bible thu hi amah leh amah a inkalhna(contradict) tam tak hmuh tur a awm. Entirnan, tlem te han tarlang hlek ila; Isua chu ‘Remna Lal’ tih a ni a (Isaia 9:6), mahse, amah Isua ngeiin,”Lei chungah rem lentir tura lo kal emaw min ti suh su, rem lentir tura lo kal ka ni lo a, do lentir tura lo kal ka ni zawk,”(Luka 12:51-59), Matthaia 10:45-36), tiin a sawi a. Hetiang hian thu inkalh sawi tur tam tak a awm. Chu bakah, Bible-in Adama mihring hmasa ber anga a sawi pawh hi belh chian dawl lo a nihzia chu kan chhut thei tehuh awm e. A chhan chu a hnu lawkah ama(Adama) Fapa-in khawchhak lama nupui a han neih thu kan hre leh lawi si a. Tin, Nova lawng pawh hi ramsa zawng zawng nupa tuak khat tehuh dahna tur atan a len tawk loh zia chu kan hre tehuh awm e.

            Chuvangin, a ring lo tu tan chuan Chhura thawhthu phuah belhte nena ang khat leka ngaihchi a nih hmel e. Mahse, Bible-in an thluak a suksak tawhte reng reng chuan political party ruih chilh an sawi “Vawkpui pawh nise ka vawt tho tho ang” an ti e an tih ang deuh hian khaw dang an hawi thei tawh thin lo. Thluak suk tawh an nih avangin Bible thu belh chian dawl lo sawi pawhin finfiahna nei chuang lo pawn Bible-a inziak a nih hrim hrim chuan thu dik, Pathian thawkkhum nia ngaiin sawiseltu nih phei chu rapthlak tak nia ngaiin an khur hial thin a ni. Eng pawh nise, tun tumah hi chuan chutiang lampang chu kan sawi tum ber ni loin Mizo sakhua leh Kristian sakhua khaikhin hi ka tum ber chu a ni zawk. Bible thu hi chu Israel-te chanchin ziahna a ni deuh ber a. Tin, amah Isua pawhin “Israel hnam beram bo tan lo chuan tirh ka ni lo,” a lo ti reng a. Chuvangin, Kristianna hi kan hnam sakhua a ni lo tihah hian kan chiang tlang turah ngai ila. Chuti chung pawha kan la chiang tehu lo cheu a nih pawhin keini Mizote hian Kristiana kan lo inchhalna chu kum 112 vel awrh a ni a. Chumi hma zawng chuan mahni hnam sakhua nei kan ni tih hi chu kan pha thei lo ang a. Kristian sakhua erawh chu foreign sakhua kan lo tawm ve mai zawk a ni tih pawh kan hnial thei lo ang. Amaherawhchu, a hma lama kan sawi tak ang khan mahni sakhua pawh hre tawh lo khawpa hnam bote kan lo nih tawh hlawm avangin kan hnam sakhua chu eng chiah nge a nih hrilhfiah fe a ngaih dawn tak avang hian a lungchhiatthlak angreng hle a ni. Eng pawh nise, kan sakhua chu kan nihna(identity) a nih tlat si avangin Mizo hnahthlak tawh phawt chuan ngaihthah theih a ni lo ang.

       Awle, tunah chuan kan sakhua(Mizo sakhua) chu a theih ang anga sawi fiah kan tum tawh dawn avangin,”Keini Mizote hi Adama thlah kan ni ve lo” tih atangin lo tan ila a tha ang e. A chhan chu khawvel kalphung hrim hrimah inthlah chhawng reng reng chu inchhunna chhete tal a awm ngei ngei thin a.Entirnan, English leh Negro-te chu thlahtu thuhmuna ngaih theih chi zawng an ni ngang lo a ni. Chutiang zelin khawvelah hian hnam chi hrang tam tak kan awm a ni tih kan hria a. Chutichuan, keini Mizote pawh kan lo chhuahna chin chiah hriat chian theih ni rih lo mah se, Chung Khuanu’n a duh taka a siam, hnam hlawm khata tha taka a duan leh ze tha tak neia a lo serh hran liau liau kan ni tih zo hnahthlak zawng zawngte hian i hre chiang mawlh teh ang u. Tin, Chung Khuanu chuan kan pi leh pu te kha a remruat ang zela lo kaihruain, kham rang chhengchhe tak tak leh sa kawlh te tawn tlang zelin, tuna kan ram, tuma la luah  ngai loh, ram thianghlim ‘Khuanu ramri kham sa’ ngei mai chu a lo hlan ta a. Tichuan kan pi pu te kha chuanin an ram luah chin chu an hre chiangin, an hmangaih a, an humhalh tak zet a ni tih kan hria.

       Tin, a hma lama kan sawi tak ang khan siamtu Chung Khuanu chuan kan pi pu te hnenah lung phek hmangin emaw, lehkha ziakin emaw thu lo thlung lo mah se an thinlung phekah nghet takin a lo ziahsak avangin, a theory-in lo sawi tam vak lo mah se a tak (practical) in an lo nun chhuahpui thin a. Entirnan, kan pasaltha Vana pa te, Taitesena te leh midang dangte nun lo kaihruaitu kha kan pi pu te Pathian, Chung Khuanu ngei chu a ni si a. Chuvangin,”Abrahama Pathian, Isaka Pathian’ tih ai chuan “Vana pa Pathian, Taitesena Pathian” tiin kan hnam chuan kan Pathian, Chung Khuanu chu au thin awm tak kan ni zawk e.

        Tin,  kan pi pu te khan an Pathian thu chu a thuin an chhiar tam vak lo kan tih tawh kha, an chhiar chhun tehnkhat ‘Sem sem dam dam, ei bil thi thi’ tihte leh serh leh sang thila an lo chhiar ve thin tehnkhat ‘Uire loh tur’ tih te, ‘ruk ruk loh tur’ tih te chu an zawm thain, chutiang tih chu thil thiang loa an ngaih tlat avangin kawngka kalh pawh a ngai lo, an awm lo a ni tih an hriat nan thingfak emaw kawngkharah an tung mai chauh a ni. A him tawk em em tho mai.

       Chutichuan , keini Mizote pathian chu ‘Chungkhuanu’ a ni a, tin, a thupekte chu enge kan tih chuan ‘Zonunmawi’ kan tih hian a huam kim hle a ni. Chuvangin , Chung Khuanu’n min lo duan dan anga kan hnam nun ze mawia inthuam a, kan lo par chhuah a, kan ram leh hnam kan hmangaih bawk a liama kan tana Pathian thu a awm thei lo a ni. Tichuan, Pathian thu i lo la vawn nu hram hram thin ‘Tlawmngaihna’te kha foreign atanga i dawn emaw/te i lo ti ang e. I Pathian, Chung Khuanu ngeiin i thinlung pheka a thuthlung a lo ziah sak che a ni e. chungte chu vawng nung zel la, Adama thlah i nih ve loh avangin hremhmun kal chu hlau bawk suh la, i Zonun mawi kha par chhuahtir chungin, a bik takin thalai i nih phei chuan, i lunglen zawng takte a nih lem loh phei chuan ‘Ka sual rit tak phurh leh lei ninawm hi’ tihte emaw, ‘Kristian kal fimkhur rawh hlauhawm a hnai’ tih angrengte zawng sa duh kher suh . ‘Bawihte …. Dawn lungrukah nghilh ni i awm dawn lo’ tiha tih tak zeta zai i vawr a nih pawhin i Pathian pawhin a dem lo ang che.

           

I ram leh hnam hmangaih la, i hnam nun ze mawi, i hnam sakhua humhalh rawh

Mahni hnam tih dan aia hnam dang tih dan ngaisangtu hnam chu Hnam Boral a ni.

- M.K. Gandhi