Editor Picks


widgeo.net

Saturday, November 2, 2013

MIZO NIH HI ZAK SUH LA, MIZO HNAM RO HUMHIM RAWH - 1

Pasaltha Lam
            Khawvel leilung luahtute hi hnam hrang-hrang; nunphung leh chêtzia pawh in ang lo, pianphung leh pumrua pawh in ang lo tak, kan awng hman leh kan vun rawng pawh hi danglam tak kan ni a. A hen chu Mingo te, midum te, mibuang te leh mieng te kan ni a. Keini Mizo-te hi mi-eng pawla chhiar kan ni a. Engpawh ni se kan zavai mai hian Siamtu Chung Khuanu kutchhuakte vek kan ni. Keini Mizo  hnam tlemte, India ram hmarchhak kila awmte hi khawi aanga lo awm ve nge kan nih leh eng hunah nge Leilungah hian kan lo lan ve tihte chu hriat a har tawh hle a. Zofate obul dik tak chhuia zirtu kan Mizo Historian-te pawh hian rinthu mai lo chuan chiang felh fawlha sawi theih an la nei lo ni te pawhin a lang a. Amaherawhchu, hun lo la kal zel turah hangthar mithiamte’n

Mi henkhat chuan Zofate hi hnam naupang tak ni-ah an ngai hin a, mahse tun hunah hian hnam naupang tak chu kan lo ni bîk hauh lo a niang tih rin theihna a lo awm ta zel a. an chhan i han tarlang dawn teh ang:
1). Kan Mizo history pakhatah chuan kan pipute hla—
“Siam kan ram, kan ram,
Siam ram aanga lo chhuak kan ni” tih a awm a. ‘Siam’ tih hi tuna Thailand ram hming hlui a ni a. He hla hi engtik hun laia phuah nge a nih chu hriat ni  lo mah se, Thailand ramah khian kan thlahtute chu an lo cheng tawh ngei niin a lang.
2). Zo Hnam history-a lo lang pakhatah chuan B.C. 8000 vel laia Mizo hnahthlâk zinga mi ‘Kom’ (Kaum) hnam, China rama cheng chanchin Pu Sobuia (Kom mi B.C. 2000 vel laia mi) chuan a hlaphuah ‘Mihring Chanchin’ a ziakah chuan a lo lang a. Chuti a nih chuan B.C. 8000 velah khan Mizo hnahthlâk zinga mi ‘Kom’ te chu China ramah khian an lo cheng tawh ngei a ni ang tih a rin theih a ni. Bible-a mihring hmasa ber Adama pian kum Dr. Lightforel-a sawi dan chuan Adama pian kum chu B.C. 4004, October ni 23 a ni, a ti a. Tin, James Aachen-a pawhin Adama pian kum chu B.C. 4004, October ni 26 a lo ti ve bawk a. Chuti a nih chuan Adama pian aanga kumin 2013 chu kum 6017 a ni ang a, (B.C. 4004+AD 2013). Adama aiin Mizo hnahthlâk ‘Kom’-ho pawh chu an lo upa zawk a va nih duh hmel ve!!
3). Chhan dang leh ah chuan Russia mithiam Archeologist-te chuan kum 1970 lai vel khan Russia ram Siberia-a vûrin a khuh nausen thla ruk mi vel, hlumbel chhunga dah chu an hai/hmu chhuak a. He nausen hi engtik lai huna mi nge tih an finfiah hnu chuan kum 120000 (Nuai khat leh sîng hnih) vel lai daiha mi a lo ni a. Khawvelah hetianga nausen thi hlumbela inphum hnam hi an lo awm ve nge ni ang a, keini Mizote hi kan pi leh pute aanga nausen thi hlumbela inphum hin hnam kan ni si a, kan thlahtute an lo ni mai lo’ng maw le !! (Moscow ni 10/07/1977, No W-B/ No 11 Column II)
       4). Mizo Chanchin ziaktu pakhat chuan B.C. 5000-2000 vel lai khan China ram Yunnan Province leh Shan State-ah khian khua— Lungtian, Lungleng leh Thakthing te awmin a sawi a. Heng khuaah te hian kan Mizo thlahtute chu an lo cheng ve tawh ngei a ni tih a rin theih bawk. (Col. V. Lunghnema page 2)
          5). Zofate kan lo chhuahna bul hi sawi dan tlanglawn berah chuan Chhinlung chhuak kan ni kan ti mai hin a. Chhinlung chu khawiah nge a awm a, eng hunah nge chuta ang chuan kan lo chhuah tih erawh chu hriat chian chiah a ni ngai lova. Tunah erawh chuan Chhinlung chu a lo awm ngei a ni tih kan Mizo-pui ngei Pi Zaithanchhungi, Aizawl Electric Veng-a mi chuan China ramah han kalin a han hmu chhuak tawh a, rin thu hin kha a reh huai tawh ang chu.
            A tir takah chuan Zofate hi Tibet ram velah an khawsa niin a lang a. Chuta ang chuan China ram khawthlang lamah an insuan leh a. Hetih hun lai hi Chinese record-a a lan dan chuan B.C. 2000 vel a ni. Chutihlai chuan China-ho chuan Chi-Ang tiin an kova, chu hming chu Zofate chuan rei tak hnam hmingah an phu nghe-nghe ni-a hriat a ni. Kan hnam hminga Zomi tih leh Mizo tih hi a huam/huap chin a in ang lo. Zomi tih hi an hmanna pawh a rei tawh a hle a, Mizo tih erawh chu Lentlâng vela an awm laia lo lang ve chauh ni-a sawi a ni. Zomi tih chuan a huap/huam a zau zawk daih a, hnam hlawmpui leh an thlah chi peng zawng-zawng a huap a — Lusei, Hmar, Paihte, Thahdo, Pawi, Pang etc. ‘Zo’ hming telna ringawtah pawh Zomi, Zopui, Zophei, Zotung, Zote, Zono, Bawmzo leh Laizo te an awm a ni. Mizo tih-ah erawh chuan Lusei leh an thlah chi peng deuh chauh a huam niin a lang. Tun hunah pawh hian Zofa tam tak Mizoram pâwna chengte chuan Mizo tih aiah Zomi an la inti fan a ni.
            Kan pi leh pu Zofate China ram Yunnan Province khawthlang lama an chen lai chuan beram leh kelte an lo vulh tawh a, awm hmun nghet pawh nei lovin an ran tlatna tur hnim hring awmna lam apiangah an insawn mai hin a ni. Chutih lai chuan China-ho pawhin lâwi te, bawng leh vawk te an vulh ve tawh bawk a, tin, lei leh nachang pawh an hre tawh bawk a. Tichuan an ran tlatna tur hmun hnim hring inchuhna avangin an inrem thei lova, an indo phah fo hin a. China-ho chu an hneh theih loh avangin chu’ng lai ram vel chu an chhuahsan ni-a rin a ni. China ram- Zofate’n an chhuahsanna chhan rin dan dang leh-ah chuan chutihlaia China Lal chuan kulh ropui tak a sa a, Zofate chu Sal (Bâwih) ang maiin a chhawr nasa a, China lal awpbehna hnuaia awm reng an duh loh avangin China ram hi chhuahsan ta ni-a sawina a awm bawk.
            Kan pipu Zofate hian China ram hi an chhuahsan vek lo niin a lang a. Col. V. Lunghnema, Mizo Historian lehkhabu phek 22-naa a landan chuan kan pipute chuan B.C. 300 vel lai khan China ramah hian lalram neiin an lo khawsa ve tawh a. An lal neih tawhte chu- Thlanrawkpa te, Nura te, Namringa te, Thawkpua te leh Zasanga te an lo nei tawh a. An lal hnuhnung ber chu Khangpa niin B.C. 200 vela lal a ni awm e. Tin, B.C. 500 vela an lal chu Thawkpua a big rin a ni bawk a. Heng hun laia an khua vawiin thlenga Mizo khaw hming la pu rêngte chu – Lungtian, Lungleng, Muangalung, Sajang, Phaijang, Seipui , Chenjang, Thenchung etc. te an ni.
       Heng hun lai vela China ram chu lalram hrang hrangah in hen darhin Independent lal ram an ni a. Han-ho lalte, Chou lalte, Miso lalte leh Mou lalte an awm a. Yunnan Province-ah chuan Han-ho late awmin ram zauh hna an thawk nasa hle a. Zofate chenna lal ram pawh chu an chawk buai nasa hle a ni. B.C. 250 vel laia Han-ho lal chu Shi-Hwangti fapa Shan Youh a ni a, ani hi a ropui ta ber chu a ni. He mi lal lai hian Zofate chuan an chenna Chhinlung leh hmun dang ami te chu an chhuahsan ta a ni. (The history of Central Asia by Rohula B.C. 2000 page 18).
        China lal (Han-ho lal) hlauva Zofa chhuak tate hi a ruala chhuak ni lovin a pawl tĕ-tĕ in hun hrang hrangah an chhuak niin a lang. A chhuak hmasa pawlin an kalnaah khan thingpil an thel zel a, a hnuhnung lamin rawn chhuiin an ûm ve zel a. Mahse an thing thel zingah chuan Muk thing an lo thel tel a, (Chu an thing thel ber kher chu a hil hma si a), an hnung lama mite chuan an kal hlat tawh ringin- ‘Kan ûm pha tawh chuang lovang’ tiin an muangchâng ta a. A henin khawthlang lam an pan a, Aruāchal Pradesh (NEFA) thleng thla-in chutah chuan awmhmun an khuar ta a. A tampui (a tam ber) chuan chhim lam an pan a, Burma ram hmun hrang-hrang- Chindwin lui ruamah te, Kabaw Valley (Kalemyo, Tahan, Khampat leh Tamu)-ah te awm hmun khuarin hun rei tak an cheng niin a lang.  A hen kal hmasa hote chuan chhim lam pan zelin Chhimtuipui kam velah te, Satikàng-ah leh East Bengal (Tuna Bangladesh lo ni ta) thleng thlate pawh an awm ni-a hriat a ni bawk. Rin dan chuan Burma (Myanmar) rama khawtangte chuan khaw thlang lam Lentlâng-Thântlâng phuar velah an insawn thla ve zel a. Heng lai hmunah hian rei tak an khawsa ngei ang tih chu a lang. Henglai vela an chanchin- Lersia Lal Ropui takin Liandova-te unau sepui chi ha a chhuah thu pawh kan hriat kha. Tin, Lentlâng vel hi a Zo êm-êm a, thawmhnaw atan an la (cotton) chin hin pawh a vawh êm avangin a par a arh ha thei lova. Chuvangin hruikhau leh vaiza hrui phiar ‘Siap-suap’ an tih hin kha an thawmhnaw pawimawh tak a ni. Tichuan zawi zawia thlang lo tla thla zelin, kum 1700 AD velah chuan Mizoram hi an luah ta niin hriat a ni. Tunah hian Zofate hian, kum 300 zet chu Mizoram hi kan lo luah ta niin a lang.
            Khawvela hnam hrang-hrang chengte hian Pi leh Pu- Thlahtute aanga an lo chín hin leh hun bîk thila an lo hman hin- Zài te, Làm te leh Inthuamna te thlengin neih a lo ni a. Chutiang thil chuan hnam nihna (Identity) a pho lang hin a ni. Tin, nun dan leh chêtzia leh ûar zawng pawh a awm bawk. Keini Zofate pawh hian kan hnam nihna chu kan ngaih pawimawh a, kan vawn him a ul hle a ni. Mahni Hnam Nunzia ang heuhva kan par chhuah hi Siamtu duhdan pawh a nih a rinawm a, khawvel sawrkar inzawmkhawm lian ber U.N.O. pawh hian a ngaih pawimawh zâwng tak a ni. Chuvangin mahni hnam thil zah pui leh mi hnam tih dan la (copy)-a khawsa hinte chu hnam boral an ni duh khawp mai.
            Keini Zofate pawh hian hmasang aanga kan pi leh pute’n nun dan mâwi tak an neihte, zai leh lâm dan te, thuam thil an lo neihte a awm a. A zawng a za-in tun hunah chhawm vek chi lem lohte pawh a awm ang a. Amaherawhchu thil henkhat, Mizo nihna a bo mai loh nan-a Zofate’n kan chhawm zel tur pawimawh tak takte kan nei a ni. Chu’ng thilte chu hlawm hnihah hen ila:—
            1) Material Side- Khawih theih, hmuh theih lam.
            2) Non-Material- Thu leh Hla lam.
(A) Material Side:
         1) HI: hi hi chi hrang-hrang a awm a- hihna, hival, hifen, himal leh Rial-hi te an ni. Heng ho zingah hian HIHNA hi a hlu-in a pawimawh ber àwm e. Lalnu leh Lalnulate’n an awrh ber hin. Hetiang hi hi Hnamchawm mite’n an lo awrh lai- Lalnu / Lalnula te’n an hmuh chuan an dil a, an duh leh an chhuhsak thei. Chuvangin he hi hi LAL HLAU HI an ti mai hin. hi dangte erawh chu a duh apiangin an awrh mai a – LAL HLAU LO HI an ti ve mai bawk a ni.
           2) SILAI: Silai hi pipute rohlu tak mai a ni a, râl leh sa beih nan-a an ralthuam pawimawh tak a nih avangin an ngai hlu êm-êm a. Nula hmelha deuhte chuan an pasal neih ni-ah MAN atân an la fo mai a; an fate hmingah pawh Làimana tih te, Làimani tih te an put phah a ni.
         3) DÂR: Dâr hi chi hrang-hrang a awm a, Dârkhuang te, Dârmang te leh Dârbu te hi a lãr zual an ni a. Heng Dâr-te hi chu an hlut êm-êm a, hun bîkah, lawmna lampangah leh mitthi sûnna-ah te an hmang hin a ni.
            4) SIAL: Kan Pi leh Pute hun lai chuan sial hi an ngaisangin an hlut êm-êm a. Mi hausa leh ropui an tehna pawh sial ngah-ah hian a ni ber mai àwm e. Sechhun, Khuangchawi thei nih hi an tum ber a ni a, chu’ng ni-ah chuan mirethei leh an khaw mipuite’n an zâr zo se tih hi an in duhsakna a ni. Mi neih eitu ni lovin miin an neih ei se, tih hi an duh dan a ni a. Sial chhúna Khuangchawi thei hmasa ber chu LERSIA Lal Ropui tak kha a ni a, an chawngchen hla hmasa-ah pawh—
                        Lersia chawng mata,
                        Vanlaizâwla chawng mata, an ti a ni.  
       5) PUAN DUM: Nula leh tlangval an inneih-in Monu-in Puan Dum hi a chhawm ngei-ngei tur a ni a, a pasal a lo thih phei chuan chu Puan Dum chuan a tuam ngei tur a ni.
            6) THÛL: Thûl pawh hi an inneih nikhua-ah Monu-in a chhawm ve ngei tur a ni a. A bungrua bîk a dahna tur a ni ber. 

1 comment: