Editor Picks


widgeo.net

Wednesday, May 28, 2014

MIZO NIH HI ZAK SUH LA, MIZO HNAM RO HUMHIM RAWH - 2


(B) NON-MATERIALS (Thu leh Hla lam):
1) TLÁWMNGAIHNA: Zofate’n hmasang aanga hnam rohlu tak leh Mizo nih min ti nuamtu ber chu Tlàwmngaihna hi a ni ngei ang. Kan hnam nunze mawi leh hlu tak a ni a, Mizote min ti Mizo-tu (Mizote Identity) ber pakhat a ni. Tlâwmngaihna hi a zira zir chhuah chi pawh a ni lova, kan hnam nuna bet tlat a ni. Tlâwmngaihna chuan rinawmna te, dikna te, taihmâkna te, huaisenna leh thuhnuairawlhna te a huam vek a. Mi tlawmngai chu a rinawmin a dik nghal a, a thiltih kawng tinrengah a taima-in hian chhan thih ngam-in a huaisen bawk a ni. Ei leh in lamah pawh mahni hma a sial ngai lova. “Sem sem dam dam, ei bil thi thi” tih chu a nunpui tlat a. Ram leh Hnam tân a nung a, thawh tur awmah pawh midang phût lovin “Kei ka thawk ang, nang lo ãwl rawh” tih nun chu a keng tlang zel hin. Mite tâna a inpêkna leh thawhna-ah engmah phût lêt a nei ngai lo.
          Tlâwmngaihna hian Mizo zawng-zawng min fûnkhâwm a, rethei leh chanhai te thlamuanna a ni. Tun hunah Zoram chhunga sakhuana avanga kohhran pawl hrang hranga kan inhen darh chung pawh-a mibo zawn thu-ah te, accident avanga chhiatna lo thleng-ah te, kangmei avanga harsatna lo awm thei-ah te leh Natural Calamity hrang hranga kan chet dan- Zonun Mawi tak kan la vawn tlat te hi ava ropuiin a va lawmawm tak êm! Hetiang nunze mawi tak mai kan pi leh pute aanga min neih tirtu Chung Khuanu hnenah lawmthu awm sela, chhuan thar lo la awm zel turte tân pawh kan vawn him tlat a ha ang.
 2). HNAM LÁM: Khawvela hnam chi hrang hrangte hian mahni hnam làm (Cultural Dance) hi kan nei deuh vekin a rinawm a. Keini India hmarchhak-a Tlângmi-te pawh hian chutiang hnam làm chu mawi tak-tak kan nei hlawm a ni. Mizote pawh hian kan hnam làm dan chi hrang-hrang, mawi tak-tak kan nei ve a, a langsar zual deuhte chu hengte hi an ni—
1. KHUAL LÀM: Mizote hian hnam lam dan chi hrang-hrang kan nei a, ‘Kan Hnam Làm’ ti-a kan sawi turte chu hengte hi an ni.
          (1) Khuallàm        (2) Cheraw           (3) Milu-làm
          (4) Sârlàmkái       (5) Chài-làm         (6) Tlânglàm leh Chheih Làm.
        1) Khuallàm: In lama thangchhuah tura atâna Khuanghchawi an tihin khualkhua-a an mi sàwmte chu Thingdîm-in an rawn lâm hin a. A lâm-a te hi khualkhua-a mite an nih avangin Khuallàm an ti ta a ni.
      Khuallàm-ah chi hrang-hrang làm dan a awm a- Lamtluang te, Vakawllen te, Sirvahal te, Sailawinu kal te, arpui chawn thai te leh tuipuikhang làm te an ni. An lamna hmanrua te- Silai, Feipui, Puandum, khuang leh dâr te a ni ber. Hmanlai chuan hmeichhia-te an lâm ve ngai lo.
      2). Cheraw: Cheraw hi kan Mizo hnam làm zingah chuan a lãr ber leh mawi ber niin a lang. Cheraw hi hmeichhe làm a ni ber a, tin, an inhmeh bawk a ni. Cheraw kânna atân hian mau khâwn a ngai a, tin, a kântu nulate’n Mizote’n-a kan puan ropui leh mawi bera kan ngaih, Puanchei leh Ngotekherh-in an in thuam hin a ni.
       Cheraw hian Mizo Hnam min ti hmingha a, min ti hmingthang bawk a ni. Cheraw Làm lo chhuahna bul ni-a lang chu— Raicheh-a thi an awmin an Thlarau kha thlamuang taka mitthi khua an thlen theih nan tibuaitu awm thei laka tih lungawina niin an sawi.    
     3). Milu Làm: Kan Mizo pi leh pute hi indo leh inrún te an chín laiin pasalha mihrâng-hote’n an mi thah lû te chu Lal mualah an dah a, an làm khum hin a, chutianga mihrâng-ho lâm chu ‘Milu Làm’ an ti. Mi lu lám-a an inthuam dan chu— làm hmahruaitu leh a dawttu-in Tawlh-loh-puan an kawrtang hâk a, midang erawh chuan Puandum an kawrtang hâk ve bawk a. Silai a mu tel lo an pu a, kâwlhnâm an pai bawk a. Paitung-te leh Fungki-te an ak bawk hin. Tin, an làm laiin rimawi darbu-te, darkhuang-te khuangte, tumphît leh darmang an tum hin a ni. Fehrehsàn vel aangin tlãi thlengin hetiang ni hian hun an hmang hin.
       4). Sârlàmkái: Sârlàmkái hi mi lu làm ang deuh bawka pipute’n an râl thah an aih ni-a an làm dan chi khat a ni. Sârlàmkái lamah hian a hmahruaitu-in khuang emaw dârbenthek emaw a remchang zâwk-zâwk hmangin hma a hruai hin a ni. He làm dan hi mitthi thlahna atâna an hman hin a ni a. Lamtluang pangngai lovah ‘Chawnglai’, ‘Chawnglai’ tih hla tumphît-a sa in mitthi ruang kha an làm hual hin a ni àwm e.
     5). Chài Làm: Chài Làm hi Chapchar Kût nen a in laichin hle. Chapchar Kût ti ropuitu chu Chài Làm hi a ni. Mizo pipute chuan Chapchar Kût hi ‘Kûtpui’ bera an neih a ni a. Hlim takin Chài leh Làmna hun atân an hmang hin. Tlai khaw hnu deuh ta aang khan hmeichhiate pawh lâm ve-in kawrzeh ha-in, Ngotekherh puan an bih a, vakiria-te khumin, pangpar-te an tawn a, hi te pawh an awrh bawk hin.

TLÂNG LÁM LEH CHHEIH LÁM
      Tlâng làm leh Chheih làm hi Mizote rilrem zâwng tak niin a lang. He làm hi kum 1911 vel lai kha an uar zual lai niin an sawi. Zoram khaw tinah he làm hi a khawtlângin an tui pui a, an ning thei lo a ni àwm e. Khawtlâng-a làmna a nih avangin ‘Tlânglàm’ an ti ta a. Tin, an làm hla pawh ‘Tlânglàm Hla’ tih a ni bawk.

HNAM HLA LEH ZÁI
        Mizote hi zai ngaina tak hnam kan ni. Khawvelah pawh zai ngainatna lamah chuan pakhatna kan nih loh pawhin pathumna tal chu kan nih ngei a rinawm. Tin, hla lamah pawh hian kan hausa-in kan intodelh hle bawk a ni. Kan pi leh pute hla hmasa—
        ‘Heta angin kha kha a lang a,
         Khata angin hei hi a lang’ tih te, 
      ‘Khawmhma pal a er an ti’ tih aanga vawiin thlenga kan hla neih tam tawh zia chu sawiin a siak lo a ni ber mai. Tun hunah chuan Mizote hian hla chi hrang-hrang; Pathian fak leh chàwimàwina lam hla te, khawhar inhnemna hla te, ram leh hnam fakna hla te, (Social meeting-a sak chi deuh) nula leh tlangval inlemna lam hla thlengin kan intodelh hle a ni. Tin, kan pipute hunah pawh chài lam hla te, zu hmun-a an làm hla te pawh tamtak an lo nei tawh bawk a. Hetiang hian hla lamah hian lo hausa ta lo ila kan Mizo Society-ah hian engtiang takin nghawng nei ang maw le. Chutiang chu a nih avangin heng kan hla te hi a enga pawh ni sela roh nachâng kan hriat deuh-deuh a ha ngawt ang. Hun lo kal leh zel turah pawh hangtharte’n eng ang hla nge an la rawn phuah chhuah zel ang tih pawh tunge sawi thei ang le! Hla lamah na na na chuan Mizo nih hi a va nuam êm!!!

PIPUTE THUROCHHIAH:
        Zofate hi hnam mãwl tĕ emaw kan nih kan intih lai hian hmasang aangin mihring kan chénho theih nan thiltih thiang leh thiang lo tam tak an lo nei tawh a. Vawiin thleng hian chutiang thiltih thiang lova an ngaih chu tih luih chuan nghawng ha lo tak pawh a thlen theih avangin hriat a ha hle a ni. Entirna atân tlêm han tarlang ila:—
1). “Aia upate zài an ngâi a ni ngai e.”
       Chhuahkhawmna-a thiltih dawn rĕng-rĕngin mahni phür zâwng leh châk zâwng anga ti mai lovin aia upa zâwkte zah an ngai hin a, chutiang chu chîng fo turin an inzirtir hin.
2). “henawmte do aiin khaw sarih do a thlan-awm zâwk.”
          Mihring hi a huhova khawsa tur kan nih hi Siamtu min siam dan a ni a. Mahni-in kan ding thei lova, in mamawh tawn vek kan ni. Milian leh mitĕ pawh kan in mamawh tawn a, lal pawhin miretheite a mamawh ve tho a ni. Lungpui pawh lungtĕ-in a kamki loh chuan a ding thei lo. Chuvangin, khualkhua-a kan chhûngkhat lainate ai chuan kan henawmte hi dam loh leh hritlan thu-ah te, chhungkaw khawsakna atâna thil kan inban tawn hin angin henawmte hi an pawimawh êm-êm a ni.
3). “Pasal pakhat leh thing phur khat na na na chu hmuh zawh loh awm suh.”
        Nula henkhat-in pasal zawn an huphurh loh zia sawina a ni mai a. Hmanlai chuan thing phurh tur a la tam a, chawhma lek pawhin awlsam takin thing phur khat chu an la thei mai a. Chutiang chuan pasal zawn an huphurh loh zia sawina mai a ni.
4). “In-a khuai kai an sawisa ngai lo.”
          In-a khuai kai chu malsawmna ni-ah pipute chuan an ngai a. Chutianga khuai kai sawisak chu an vanneihna tur an ûm bo ang, an ti hin. Kan pipute chuan an duh ngai lo.
5). “Rannung an sawisa ngai lo ve.”
       Rannung kan tana engmah pawisawi lo tihduhdah hi thil ha lo tak a ni a. Pipute duh loh a ni a, mahni chungah pawh a thleng thei a ni, an ti hin.
      Zoram hi kan ram, kan neih chhun a ni a, hei lo hi ram dang kan nei lo. British-hovin an ralthuam chakna hmanga min rawn beih khan kan hneh ta lova, lal tam tak an tlâwm a; chuti chung pawhin lal tam tak leh pasalha tam tak tlâwm ve duh lo an awm a. Tàn-inah tângin an nunna hial pawh an chân a nih kha. Mingo-ho khan Mizote hi hnam dangdai tak kan nih an hre chiang a, min awp beh nan ralthuam leh chakna hmang lovin kan Culture lamah min awpbet ta zâwk a, Mingo-ho ngaihsanna-in kan khat zo ta.
          Tunah erawh chuan hangtharte kan lo harhchhuak ta. Mizote hi kan dam khaw chhuahna tur chuan mahni hnam nunzia ang ngei-a kan ram, kan hnam leh Sakhua ngei-a kan par chhuah ve hi Siamtu duh dan a ni ang tih kan hre ta. Khawvel sawrkar inzawmkhawm pawl lian ber United Nations Organization (U.N.O) pawhin hnam tin mahni hnamzia ang ngei-a kan awm hi a duh a. Chutiang rilru chu Mizote pawh hian kan hriat chhuah a, khawvelah hnam pakhat kan lo ni ve reng a ni tih hria-a kan harh chhuah a hun ta.
       “Zoram ka hmangaih che,
         Lalpa thlan chhuah i ni,
         Thlang sappui hna i thawh bâng la,
         Harh la i ram hna ngei
         Tunah hian thawk la,
         Leng dang silhpuan sîrah hnâwl rawh”
I ti tawh ang u le.

                                  I Hnam Sàkhûa humhalh la,
                  I Hnam Sàkhûa ngei chuan a humhalh ve ang che.     
       

No comments:

Post a Comment